دوره ی اوّل: آغاز مشروطیت (1285 ـ 1287 ش.)

دورهي اوّل: آغاز مشروطيت (1285 ـ 1287 ش.)

با شكست استبداد كبير و آغاز به كار نخستين دورهي مجلس شوراي ملي، در تاريخ 13مهرماه 1285 هـ . ش. حكومت مشروطه در عمل وارد نخستين مرحلهي خود شد و با تصويب قانون اساسي در 15 مهرماه سال بعد شكل و محتواي خود را بازيافت. مرحلهي اوّل مشروطيت، كه همان دورهي اوّل دو سالهي مجلس شوراي ملي بود، با كودتا و به توپ بستن مجلس توسط كلنل لياخوف، رئيس قزاقها و به دستور محمدعلي شاه(150) در دوم تيرماه 1287 ش. پايان يافت و حكومت نظامي در سراسر ايران برقرار شد.

با آغاز استبداد جديد، كه به دليل عمر كوتاهش استبداد صغير ناميده ميشود، بسياري از روشنفكران غربگرا صحنهي مبارزه را رها كردند، و يكبار ديگر جنبش مردم ايران با الهامگرفتن از روح مذهب و رهبري روحانيت، در اندك مدتي به اوج خود رسيد و مردم در تهران و شهرستانها دست به دفاع مسلحانه زدند. آنان از شهرهاي تبريز، رشت و اصفهان حركت و پايتخت را محاصره كردند و سرانجام با ياري مردم تهران، مركز حكومت را به تصرف در آوردند.

انگيزه و محرك اصلي مردم در اين قيام، دستورالعملهايي بود كه از سوي مراجع و علماي بزرگ، بهويژه از نجف اشرف، به دست مردم ميرسيد. اين بيانيهها و روشنگريها بود كه مردم را ـ بر مبناي وظيفهي شرعي ـ در سراسر ايران به مقاومت برانگيخت. آنان با وجود حكومت نظامي، به دفاع مسلحانه واداشت و سرانجام استبداد را براي دومين بار به سقوط كشاند. در اين ميان با برافراشتهشدن دو پرچم روس و انگليس بر سردر عمارت سفارت روسيه كه شاه فراري خودكامه را پناه داده بود،(151) ماهيت سياستهاي هماهنگ و مداخلهجويانهي روس و انگليس براي چندمين بار روشن شد.

فترت استبداد صغير يك سال و چهار ماه و بيست و يك روز طول كشيد و سرانجام با خلع(152) محمدعلي شاه و آغاز انتخابات دورهي دوم مجلس شوراي ملي پايان يافت.